ARTYKUŁY TEMATYCZNE #5: Przestrzeń miasta a zdrowie

Badanie „Określenie czynników środowiskowych i urbanistycznych wpływających na stan zdrowia mieszkańców miasta st. Warszawy. Utworzenie rankingu warszawskich dzielnic” zostało zrealizowane w ramach grantu rektoskiego na 2015 r. na Politechnice Warszawskiej. W realizację projektu zaangażowani byli członkowie Koła Naukowego Gospodarki Przestrzennej oraz pracownicy naukowi Wydziału Geodezji i Kartografii, zaś kierownikiem grantu była Dziekan Wydziału Geodezji i Kartografii prof. dr hab. Alina Maciejewska.

Motywacja

Głównym celem projektu było zbadanie czynników środowiskowych i urbanistycznych w Warszawie oraz określenie ich korelacji ze stanem zdrowia mieszkańców w poszczególnych dzielnicach. Motywacją do podjęcia badań był alarmujący stan zdrowia w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej. Choroby układu krążenia oraz choroby nowotworowe są znacznie częstszą przyczyną przedwczesnych zgonów mieszkańców Polski niż w innych krajach UE [2], co wpływa na miejsce Polski w statystyce śmiertelności. W latach 2002-2004 wynosiła ona w Polsce ponad 940 na 100 000 tysięcy mieszkańców, co było jedną z najwyższych wartości w Unii Europejskiej [3]. Kolejnym argumentem za podjęciem tematu był niepokojący stan zanieczyszczeń atmosferycznych w Polsce. Analizy Europejskiej Agencji Środowiska wykazały, że Polska należy do krajów o największym poziomie stężeń szkodliwych dla zdrowia pyłów zawieszonych oraz benzopirenów, natomiast Wojewódzki Inspektorat Środowiska wykazał wielokrotne przekroczenia dopuszczalnych poziomów tych zanieczyszczeń w całej Warszawie [1][5]. Jednoczesne występowanie tych zjawisk było argumentem do podjęcia próby opisania związku między stanem zagospodarowania przestrzennego, zabudowy, ruchu miejskiego czy też rozmieszczenia skupisk ludności i obszarów zieleni a kondycją zdrowotną mieszkańców miasta.

Określenie związku korelacyjnego między stanem środowiska w Warszawie a stanem zdrowia mieszkańców umożliwiło stworzenie rankingu dzielnic najlepszych dla zdrowia mieszkańców. W dalszym etapie prac będzie on podstawą do nakreślenia planu działań nad poprawą procesów planistycznych, gospodarczych, ekologicznych czy też strategicznych w celu zwiększenia bezpieczeństwa zdrowotnego (jakości życia) populacji ludzi zamieszkujących stolicę.

Czynniki dotyczące środowiska przyrodniczego uwzględniały elementy związane z życiem i gospodarowaniem człowieka. Zostały podzielone na sześć grup: komunikacja (np. gęstość dróg układu podstawowego lub gęstość ścieżek rowerowych), zanieczyszczenia (dane dotyczące stężeń tlenków azotu, siarki, węgla, stężeń benzopirenów oraz pyłu zawieszonego PM2,5 i PM10), zabudowa (np. udział terenów przemysłowych lub powierzchnia użytkowa mieszkań), demografia (gęstość zaludnienia i saldo migracji), zieleń i przyroda (np. udział terenów zielonych, liczba pomników przyrody) i profilaktyka zdrowotna (np. liczba przychodni lub ludność uprawiająca sport). Wybrane czynniki  pogrupowano na stymulanty i destymulanty ze względu na  ich  pozytywny lub negatywny dla zdrowia charakter. Stymulantami zostały określone czynniki, dla których wzrost wartości wiąże się z poprawą stanu zdrowia mieszkańców, natomiast destymulantami te, dla których wzrost wartości może świadczyć o pogarszaniu się stanu zdrowia mieszkańców.

Stan zdrowia mieszkańców Warszawy został oceniony przy wykorzystaniu danych z raportu Biura Polityki Zdrowotnej [4], dotyczących średniej długości życia z podziałem na płeć, liczby urodzeń żywych i przyrostu naturalnego, liczby zgonów ogółem (Rys. 1) oraz liczby zgonów z podziałem na płeć i przyczyny zgonu (choroby układu krążenia lub oddechowego, nowotwory złośliwe), a także dane o zachorowaniach na nowotwory złośliwe ogółem i z podziałem na płeć. Raport wskazywał na bardzo istotne zróżnicowanie zdrowia mieszkańców w układzie dzielnic, nie dając jednak odpowiedzi na pytanie o ich przyczyny środowiskowe.

W następnym kroku dane zostały poddane normalizacji w celu uzyskania wskaźników stanu środowiska przyrodniczego i stanu zdrowia, możliwych do porównania niezależnie od dziedziny analizowanych zmiennych. Wskaźniki te zawierały się w przedziale od 0 do 1, przy czym zarówno dla stymulant, jak i destymulant wartość wzorcowa dążyła do 1. Ocenę stanu środowiska przyrodniczego przeprowadzono metodą wielokryterialnej analizy porównawczej. Zagregowane syntetyczne wskaźniki degradacji i walorów środowiska przyrodniczego powstały w wyniku agregacji wskaźników stanu środowiska dla poszczególnych grup czynników (komunikacja, zanieczyszczenia, zabudowa, demografia, zieleń i przyroda, profilaktyka zdrowotna). Obszary mocno zdegradowane pod względem środowiskowym osiągnęły wartość wskaźnika bliską 0. Dzielnice w  małym stopniu zdegradowane pod względem środowiskowym mają wskaźnik bliski 1.

Do analizy zależności pomiędzy danymi o środowisku przyrodniczym a danymi o zdrowiu wykorzystano współczynnik korelacji r-Pearsona na poziomie istotności 0,01. Dla danego poziomu istotności jako istotne statystycznie uwzględniono korelacje o wartości |R|>0,590. Jako korelacje wysokie przyjęto korelacje o wartości |R|>0,7, zaś jako korelacje bardzo wysokie  –  te o wartości |R|>0,8. Agregacja wartości korelacji danego czynnika przyrodniczego z czynnikami stanu zdrowia pozwoliła uzyskać wskaźnik zależności (w_z) dla każdego czynnika związanego ze stanem środowiskiem przyrodniczego.

Opis badania

Podstawą do przeprowadzenia analiz były 32 czynniki dotyczące stanu środowiska przyrodniczego, o potencjalnej relacji ze zdrowiem ludności Warszawy oraz 15 czynników opisujących obecny stan zdrowia jej mieszkańców. Dane do badania zostały uzyskane w odpowiednich jednostkach administracji publicznej i wyselekcjonowane pod względem ich aktualności i odpowiedniego poziomu szczegółowości.

Najbardziej niekorzystne wynik wskaźnika degradacji (Rys. 2) osiągnęła dzielnica Śródmieście oraz inne dzielnice centralne, a także dwie dzielnice zewnętrzne: Ursus i Targówek (ze względu na wysoki stan zanieczyszczeń atmosferycznych, w szczególności pyłów zawieszonych i tlenków siarki). Natomiast najkorzystniej wypadły dzielnice zewnętrzne, takie jak: Wawer, Wesoła, Wilanów.

Najwyższą wartość wskaźnika walorów stanu środowiska przyrodniczego (Rys. 3) osiągnęła dzielnica Śródmieście (0,581). Podobnie wygląda wynik  dla Mokotowa (0,508). Obie dzielnice mieszczą się w ścisłym centrum stolicy – na wartość wskaźnika silny wpływ miała duża liczba aptek i przychodni w tym rejonie miasta. Bardziej niekorzystne wartości przyjmowały dzielnice zewnętrzne, o niższym poziomie obsługi mieszkańców.

W wyniku agregacji dwóch wskaźników: syntetycznego wskaźnika degradacji oraz syntetycznego wskaźnika walorów środowiska przyrodniczego otrzymano syntetyczny wskaźnika stanu środowiska przyrodniczego (Rys. 4) dla każdej z dzielnic. Najlepiej pod względem stanu środowiska przyrodniczego wypadły dzielnice położone na obrzeżach miasta, szczególnie na południowym wschodzie, takie jak Ursynów, Wesoła i Wawer. Są to dzielnice młodsze, których urbanizacja zaczęła się później niż w pozostałych częściach Warszawy. Skutkuje to rzadszą zabudową, niższym natężeniem ruchu, a w rezultacie niższymi poziomami zanieczyszczeń atmosferycznych.

Niekorzystnie prezentowały się starsze dzielnice, położone w centrum i na zachodzie miasta. Na tych obszarach występuje bardziej zwarta zabudowa, większy udział terenów przemysłowych i komunikacyjnych oraz znacznie wyższe natężenie ruchu samochodowego wraz z gęstszą siatką ulic. Skutkuje to bardzo wysokim poziomem zanieczyszczeń atmosferycznych, w szczególności w środkowej części Warszawy. Odnotowano na Woli oraz Pradze Północ – w dzielnicach poprzemysłowych, dla których charakterystyczny jest wysoki udział terenów komunikacyjnych oraz bardzo niski lub zerowy udział terenów leśnych i tych o szczególnych walorach przyrodniczych.

Centrum miasta cechuje bardzo wysoki poziom profilaktyki zdrowotnej oraz dobrze rozwinięta zieleń urządzona. Okazuje się jednak, że czynniki walorów środowiska nie są w stanie zrównoważyć negatywnego wpływu czynników degradacji.

Do głównych czynników degradacji środowiska korelujących ze zdrowiem mieszkańców Warszawy zostały zaliczone czynniki związane z natężeniem ruchu drogowego (w_z = 0,672), stężeniem tlenków węgla w atmosferze (w_z = 0,656), siatką ulic układu podstawowego (w_z = 0,624), gęstością zaludnienia (w_z = 0,622), powierzchnią terenów komunikacyjnych (w_z = 0,621),  oraz stężeniem tlenków azotu (w_z = 0,614).

Jako czynniki walorów środowiska przyrodniczego o wysokim stopniu korelacji ze stanem zdrowia zostały zakwalifikowane czynniki związane z powierzchnią mieszkań  (w_z = 0,582), terenami o szczególnych walorach przyrodniczych  (w_z = 0,417) i gruntami leśnymi i zadrzewionymi  (w_z = 0,414).

Ostatnim etapem badania było stworzenie rankingu dzielnic najlepszych dla zdrowia ich mieszkańców, poprzez przemnożenie wartości wskaźników degradacji i walorów środowiska ze wskaźnikiem korelacji danego czynnika ze stanem zdrowia. Na ostateczny wynik rankingu (Rys. 5) miały wpływ wartości czynników o wysokim stopniu  korelacji ze stanem zdrowia, zarówno dodatnim, jak i ujemnym.

Wnioski

Analiza wyników korelacji ze stanem zdrowia mieszkańców Warszawy wraz z opiniami uzyskanymi podczas spotkania dyskusyjnego pozwoliła nam na wskazanie tendencji i zjawisk w zagospodarowaniu przestrzeni miejskiej Warszawy oraz zdefiniowanie głównych problemów dotyczących stanu jej środowiska przyrodniczego.

Z pewnością najpoważniejszym problemem Warszawy ze względu na wpływ na nasze zdrowie są zanieczyszczenia atmosferyczne. Z przeprowadzonych analiz wynika, że za wysoki poziom zanieczyszczeń w mieście w dużym stopniu odpowiada transport, głównie osobowy, i nadmierna emisja spalin. Zjawisko to można istotnie zmniejszyć poprzez ograniczanie transportu indywidualnego w centrum, tworzenie stref całkowicie wolnych od ruchu samochodowego, a także wprowadzanie niskoemisyjnego transportu zbiorowego. Ważne jest promowanie odpowiednich zachowań transportowych.

Negatywnie na środowisko wpływa niski poziom zagospodarowania zieleni miejskiej, pełniącej bardzo ważną rolę w poprawie stanu środowiska przyrodniczego i w życiu mieszkańców, a także niekontrolowana urbanizacja stref podmiejskich przy jednoczesnej degradacji obszarów centralnych miasta. Problemem jest również nierównomierny rozkład przestrzenny funkcji miejskich.

Odpowiednim instrumentem przeciwdziałania zjawisku „rozlewania się” miasta powinny być miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, kontrolujące procesy inwestycyjne, oraz Ustawa o rewitalizacji dająca podstawę prawną do podjęcia działań w centrum miasta. Dużym wyzwaniem jest dążenie do równomiernego dostępu do usług, szczególnie podstawowych, związanych z bezpieczeństwem i jakością życia mieszkańców. Centrum miasta powinno być obszarem zagęszczenia usług o wysokim standardzie, natomiast takie elementy infrastruktury społecznej jak szkoły, urzędy, szpitale, przychodnie oraz apteki powinny być  łatwo dostępne  mieszkańcom całego miasta. Jakość i dostępność placówek służby zdrowia ma bezpośredni wpływ na zdrowie i życie ludzi, a odpowiednia profilaktyka oraz promocja sportu wśród różnych grup wiekowych stanowi pozytywny bodziec dla poprawy stanu zdrowia  mieszkańców.

Powyższe  postulaty mają na celu poprawę stanu środowiska oraz jakości życia ludności Warszawy. Elementem stanowiącym spoiwo między tymi rozwiązaniami może być zaplanowane i świadome kształtowanie zieleni funkcjonalnej na terenie całego miasta, z zapewnieniem do niej dostępu, chociaż obecny układ miasta jest w znacznym stopniu trudny do zmiany. Ważnymi czynnikami są:  utrzymanie wymiany powietrza w mieście, co zapobiega między innymi zjawisku miejskiej wyspy ciepła, jak również zbyt niskiej wilgotności powietrza, zwiększanie ilości i powierzchni obszarów zieleni urządzonej, a także ochrona najcenniejszych elementów przyrodniczych, takie jak starodrzew  oraz skupiska roślinności o wysokich możliwościach filtracyjnych. Takie działania nie tylko wzmocnią walory estetyczne przestrzeni miejskiej, ale przede wszystkim efektywnie wpłyną na stan powietrza.

[AUTORKAMI ARTYKUŁU SĄ KATARZYNA GOCH I ZUZANNA KUNERT]

Bibliografia:

[1] EEA. (2015). The European environment — state and outlook 2015.

[2] Eurostat. (2009). Health statistics – Atlas on mortality in the European Union.

[3] Goryński, P. i Wojtyniak, B. (Red.). (2008). Sytuacja zdrowotna ludności Polski.

[4] UM Warszawa. (2013). Stan Zdrowia Mieszkańców Warszawy w latach 2009–2011.

[5] WIOŚ. (2015). Roczna Ocena Jakości Powietrza w województwie mazowieckim. Raport za rok 2014.